Didactiek en het opleiden van leraren

Een schooljaar goed beginnen vinden veel docenten niet gemakkelijk. Veel docenten slapen de laatste nacht van de zomervakantie, die nacht van zondag op maandag, toch een beetje onrustig. We hebben het vaak over de laatste loodjes … nou, moet je de eerste loodjes eens optillen!

Steeds meer schorsingen in het voortgezet onderwijs.
Twee jaar geleden schreven Ivo Dokman, Roel Beusekom en ik een kort artikel over de start van het schooljaar. In het artikel adviseerden we leraren om vanaf de eerste minuut in het schooljaar alert te zijn. We schreven zoiets als: “Gouden weken? Beste leraar, u heeft soms hooguit een paar minuten om het gewenste gouden leerklimaat veilig te stellen.”

We schreven het artikel voor leraren in het voortgezet onderwijs. In het voortgezet onderwijs zijn de zorgen over het gedrag van leerlingen al wat langer te horen. Een recent voorbeeld van die geluiden vind je in het bericht dat in het voorjaar van 2024 verscheen. Het aantal schorsingen van leerlingen in het voortgezet onderwijs neemt toe.
Laten we hopen dat die toename van schorsingen vooral verklaard kan worden doordat leraren en schoolleiders eerder en duidelijker het gedrag van leerlingen begrenzen en meer adequaat sanctioneren. Maar het is zeker niet ondenkbaar dat leerlingen steeds vaker extreem gedrag vertonen en dat scholen zich gedwongen voelen om ook dienovereenkomstig te reageren.

Hufterig gedrag in het hoger onderwijs?
Steeds vaker merken we ook in het middelbaar en hoger onderwijs dat het gedrag van studenten te wensen overlaat. Marianne Timmerman kan er over meepraten. In duidelijke bewoordingen beschrijft zij welk gedrag haar studenten laten zien. Ik vind haar slotpleidooi sterk: “Laten we in ieder geval niet wegduiken, maar er aandacht voor hebben met elkaar.”

Het lijkt me verstandig om die oproep van Marianne Timmerman serieus te nemen en aandacht voor deze ontwikkelingen in het mbo, hbo en wo te hebben. Ik vind het belangrijk dat we proberen te begrijpen welke oorzaken dit gedrag van studenten heeft en met welke motieven studenten dit gedrag vertonen. En ik hoop dat docenten samen nadenken over het gewenste klassenklimaat en zich gezamenlijk inspannen om dat gewenste klimaat te realiseren.

Veel oorzaken; ik noem er één …
Een oorzaak die in verband wordt gebracht met het gedrag van de studenten is de corona-pandemie. Studenten die nu in leerjaar 2 van het hoger onderwijs zitten, gingen tijdens de corona-pandemie in 2021 naar de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. De leerlingen uit dit cohort hebben weliswaar een diploma gehaald, maar velen van hen hebben sociaal, emotioneel en/of cognitief schade opgelopen. Die schade die zij als leerlingen opliepen, kun je leerachterstand noemen. De NJI brengt de slepende gevolgen van de corona-maatregelen treffend in beeld.
Naast de corona-pandemie zijn er nog allerlei andere oorzaken te noemen. Het voert te ver om alle oorzaken en alle motieven van studenten hier te bespreken. Ik vermoed dat de meeste lezers van deze blog die andere oorzaken kunnen aanwijzen. Laat ik hier in elk geval ook reflectief zijn en hand in eigen boezem steken. Het ligt ook aan ons … de docenten.

Verklaren ≠ Begrijpen.
Nu hoeft het kennen van één mogelijke oorzaak voor het gedrag van studenten, geen reden te zijn om uitsluitend warm en begripsvol te reageren op het storende gedrag. Docenten die geconfronteerd worden met storend gedrag … ongeacht de oorzaak, kunnen – op allerlei manieren – aangeven dat storend gedrag niet geaccepteerd kan worden.
Wat de beste (re)actie van docenten kan zijn, is zonder analyse van de situatie niet te zeggen. Wat we wel kunnen zeggen is dat het belangrijk is dat docenten zich bekwamen in didactisch redeneren (Loughran, 2019). Didactisch redeneren laat zich omschrijven als de vaardige en bedachtzame leraar die met kennis en responsief handelt…

… a starting point for unpacking the unseen aspects of practice and as a way of beginning to make clear that an expert pedagogue (Berliner, 1986) is a skillful and thoughtful practitioner who is informed by a knowledge base and responsive to the diversity of learning needs, demands and expectations inherent in a given teaching-learning experience. (Loughran, Keast, & Cooper, 2016, p. 388).

Wat kun je doen?
Voor docenten die nieuwsgierig zijn naar concrete handelingen, reacties … Wanneer je met het FRIS-model werkt … dan zijn er veel mogelijkheden. Het advies dat ik het vaakst geef, is … probeer bezonnen, onderzoekend te zijn. Er zijn geen standaardoplossingen. Elke klas is anders en elke casus is uniek.

Voel je de neiging opkomen om ouderwets streng te zijn …? ‘Streng zijn’ combineert twee klaverbladen: Structuur en Relatie. Redenerend vanuit het didactisch klaverblad, met enerzijds een focus aanbrengend op het klaverblad Structuur en anderzijds een focus op de klaverblad ‘Relatie’, kunnen docenten het volgende proberen als studenten storend gedrag vertonen tijdens de les (studenten doen niets, zijn druk, doen hufterig): oogcontact maken, rustig aanspreken, de student berispen en eventueel sanctioneren. In dit voorbeeld kiest een docent om in de ‘Relatie’ te investeren vanuit de gezagsdimensie (Oldeboom et al., 2022)

Berispen en sanctioneren zijn voor mbo, hbo en wo-docenten relatief ongebruikelijke vormen van docentengedrag. Een enkeling moet misschien zelfs een beetje oefenen om studenten in een vroeg stadium te begrenzen.

En … Het helpt als de regel (=structuur) die in het geding is een hoge kwaliteit heeft. Over hoge kwaliteit regels zal ik later een keer over schrijven. Dat is een aparte blog waard. Een goede regel is in elk geval voor iedereen ‘DUIDELIJK’.

Disclaimer; de hulpvraag van een student
Maar … Niet zelden zit er een hulpvraag van een student verstopt achter het passieve, drukke of hufterige gedrag. Het uiterlijk waarneembare gedrag van studenten maakt het zien van die leerachterstand niet gemakkelijker. En omdat de discrepantie tussen waarneembaar gedrag en onzichtbare oorzaken en motieven soms moeilijk te vatten is, dienen docenten vaardig, met kennis, bedachtzaam en responsief te handelen. Docent-zijn is geen sinecure. Van docenten wordt verwacht dat zij vanaf de eerste minuut van het schooljaar alert zijn.

De gouden minuut
En dat maakt het cirkeltje rond. Hieronder vind je het artikel over de gouden minuut voor docenten in het mbo, ho en wo. Het bevat een paar tips voor de start van de eerste les. Die eerste les is gelukkig nog een hele zomervakantie van ons verwijderd. Geniet van de zomer!